Κερά (Καρφί)
Ένας από τους σημαντικότερους υπομινωικούς οικισμούς της Κρήτης βρίσκεται στο Καρφί. Με την ονομασία αυτή είναι ο απόκρημνος βράχος πάνω από τη μονή Κεράς, σε υψόμετρο 1100 μέτρων, στα δυτικά του όρους Σελένα των Λασιθιώτικων βουνών. Το όνομά του το οφείλει στο σχήμα του, που θυμίζει καρφί. Ο βράχος έδωσε το όνομά του στον οικισμό της Υστερομινωικής ΙΙΙΓ περιόδου, που επισημάνθηκε εκεί στα τέλη του 19ου αιώνα και ανασκάφτηκε μερικές δεκαετίες αργότερα.
Το Καρφί χαρακτηρίστηκε ως οικισμός - καταφύγιο των μινωιτών.
Από την αρχική περίοδο χρήσης του βρέθηκαν ειδώλια διαφόρων τύπων και αναθηματικά αγγεία. Ο υστερομινωικός οικισμός απλώθηκε στην ανατολική πλευρά του βράχου και είχε σχετικά μεγάλη έκταση.
Ο οικισμός του Καρφιού προσφέρει μια ολοκληρωμένη εικόνα ενός πρώιμου κρητικού οικισμού. Η δόμηση ήταν πυκνή με ελάχιστους χώρους ελεύθερους για πλατείες. Τα σπίτια, μονόχωρα, έχουν τυχαία διάταξη, κάτι που δίνει στον οικισμό σχήμα ακανόνιστο. Από τον αριθμό τους υπολογίζεται ότι στον οικισμό κατοικούσαν περίπου 3500 άτομα. Η επίστρωση των δρόμων με πλάκες και η ύπαρξη φρεατίων για τα νερά της βροχής, μαρτυρεί το υψηλό τεχνολογικό επίπεδο των κατοίκων. Η οικονομία του οικισμού στηριζόταν στην κτηνοτροφία και στο κυνήγι, αλλά και στην καλλιέργεια της ελιάς, σε χαμηλότερα από τον οικισμό εδάφη. Δύο νεκροταφεία αποκαλύφθηκαν κοντά στις πηγές που σήμερα αποκαλούνται Βιτζελόβρυση και Ατσιβιδερό. Εκεί εντοπίστηκαν υπολείμματα δεκαεπτά θολωτών τάφων. Ο οικισμός είχε επίσης δημόσιο ιερό με βωμό. Η διάρκεια κατοίκησης εντοπίζεται μεταξύ του 1050 και του 950 π.Χ. Ο οικισμός φαίνεται ότι εγκαταλείφθηκε ειρηνικά και οι κάτοικοι μετοίκησαν σε ευνοϊκότερη θέση στις υπώρειες του βουνού. Σήμερα ελάχιστα σώζονται από τα ερείπια που εντόπισε η ανασκαφική έρευνα του 1937-39 και με δυσκολία αναγνωρίζονται οι κατόψεις που σχεδιάστηκαν τότε.
