Περιήγηση στο Δήμο

Οι κηρυγμένοι αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία του Δήμου Χερσονήσου, οι βασικότεροι των οποίων αποτυπώνονται και στο χάρτη της καταγραφής της υφιστάμενης κατάστασης είναι οι εξής:

Πηγή: Επ.Πρόγραμμα Δήμου Χερσονήσου, Υπ.Πολιτισμού, 2011

Στη συνέχεια αναλύονται οι σημαντικότεροι αρχαιολογικοί χώροι και χώροι πολιτισμού της περιοχής μελέτης ανά Δημοτική Ενότητα, συμπεριλαμβάνοντας και αυτούς οι οποίοι θεωρούνται αξιόλογοι, οι οποίοι, ωστόσο, δεν είναι κηρυγμένοι. 

Δημοτική Ενότητα Γουβών

Η ευρύτερη περιοχή της Δ.Ε. Γουβών αποτέλεσε τόπο κατοίκησης και ανάπτυξης από τους αρχαίους χρόνους και οι ανασκαφές από τις αρχές του 20^ου αιώνα έχουν φέρει στην επιφάνεια σημαντικά ευρήματα από χώρους κατοίκησης, λατρείας και νεκροταφείων. Ο λόγος της συνεχούς κατοίκησης της περιοχής ήταν η ύπαρξη νερού, η ασφάλεια, η εύφορη καλλιεργήσιμη γη, η σχετικά εύκολη προσβασιμότητα και οι δυνατότητες επικοινωνίας μεταξύ τους, με τους γειτονικούς οικισμούς και τα μεγάλα ανακτορικά ή οικιστικά κέντρα της περιοχής (κυρίως με τους οικισμούς της ενδοχώρας για τους οποίους λειτουργούσε ως επίνειο) αλλά και ευρύτερα της Κρήτης και του Αιγαιακού χώρου. Οι σημαντικότεροι χώροι της Δ.Ε. Γουβών είναι:

Κοκκίνη Χάνι: Στη σημερινή θέση του οικισμού υπήρχε το Νίρου Χάνι, ή αλλιώς Αρμυλίδες. Πρόκειται για έναν σπουδαίο αρχαιολογικό χώρο, ένα μινωικό μέγαρο - κατοικία του άρχοντα του συνοικισμού, που χρονολογικά συμπίπτει με τα νεότερα ανάκτορα της Κνωσού και της Φαιστού. Το μέγαρο καταλάμβανε μεγάλη έκταση, από το σημερινό Βαθειανό Κάμπο (περίπου 1000 τ.μ.), και φαίνεται ότι είχε 40 δωμάτια, ενώ κατά την ανασκαφή ήρθαν στην επιφάνεια πιθάρια, αγγεία, αμφορείς, θυμιατήρια, ποτήρια κ.ά.

Πύργος: Στη θέση Πύργος, ένα χλμ. από το Κοκκίνι Χάνι και δίπλα στην παραλία της Ανώπολης, ανασκάφηκε σπηλαιώδης πρωτομινωικός τάφος με πήλινες λάρνακες και πάνω από 150 αγγεία, σκεύη και άλλα κτερίσματα. Πρόκειται για έναν από τους σημαντικότερους τάφους της αρχαίας Κρήτης. Επίσης, βρέθηκαν 30 λάκκοι λαξευτοί στο βράχο (Αρόλιθοι) που, σύμφωνα με τον Ξανθουδίδη, είναι έργο των Μινωιτών, χωρίς ωστόσο ο ίδιος να μπορεί να προσδιορίσει τη χρήση που είχαν.

Μινωικό Λιμάνι Αγίων Θεοδώρων: Δυτικά του μεγάρου στο Νίρου Χάνι, στη θέση Αγίοι Θεοδώροι,  υπάρχει όρμος όπου φαίνονται τα ερείπια συνοικισμού μέσα στη θάλασσα και κάτω από την άμμο, ίδιας χρονολογίας με το μέγαρο. Οι ανασκαφές που έγιναν εδώ έφεραν στην επιφάνεια διάφορα οικοδομήματα. Στο βάθος του όρμου είχε σκαφτεί μέσα στον πώρινο βράχο μεγάλη ορθογώνια κοιλότητα μήκους 40μ., πλάτους 12μ. και βάθους 1,80μ. γνωστή με το όνομα Κολύμπα που σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Μαρινάτο ήταν μινωικό νεώριο όπου ναυπηγούσαν τα πλοία τους οι θαλασσοκράτορες μινωίτες, ενώ ο συνοικισμός ήταν μινωικό λιμάνι που ανήκε κυρίως στην Κνωσό. Στο χώρο του μινωικού λιμανιού βρίσκεται σήμερα ξενοδοχείο.

Κάτω Γούβες: Στις Κάτω Γούβες-Ανισαρά κηρύχθηκε αρχαιολογικός χώρος στη θέση Άγιος Γεώργιος όπου σώζονται λείψανα ΥΜ χρόνων και ερειπωμένο ναϋδριο. Επίσης, στη θέση Ξεπάτωμα εντοπίστηκαν οικιστικά λείψανα ΥΜ ΙΙΙ περιόδου, όπως κλίβανοι και βοηθητικά κτίρια ΥΜ ΙΙΙ περιόδου.

Αμνισσός- Σπήλαιο της Ειλείθυιας: Στην Αμνισσό βρίσκεται η Μινωική έπαυλη των κρίνων. Το όνομά της πήρε από τις ωραίες τοιχογραφίες με φυτικά κοσμήματα και κρίνους που διακοσμούσαν τους τοίχους του κτηρίου.  Η έπαυλη κτίστηκε πιθανότατα στην Mεσομινωική περίοδο (17^ος αιώνα π.X.) και πιθανολογείται ότι καταστράφηκε γύρω στο 1500 π.X. από σεισμό ή από παλιρροϊκό κύμα. Το μνημείο υπέστη φθορές από Γερμανούς στρατιώτες κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το σπήλαιο της Ειλείθυιας (ή Νεραϊδόσπηλιος ή Κουτσούρας) ήταν αφιερωμένο στην κόρη του Δία και της Ήρας και μητέρα του Θεού Έρωτα, την Ειλείθυια. Αναπτύσσεται στις ανατολικές παρειές της κοιλάδας του ποταμού Καρτερού, στην ενδοχώρα. Το εσωτερικό του σπηλαίου κοσμούν σταλαγμίτες ενώ στην είσοδο του βρίσκεται η πλατεία των βωμών όπου αποτελούσε τόπο κατοικίας των ιερέων.

Γούρνες: Εδώ βρέθηκαν λείψανα μινωικού οικισμού από τη μεσομινωική έως και τη γεωμετρική περίοδο. Συγκεκριμένα, κατά την ανασκαφή ήρθαν στην επιφάνεια μεσομινωικοί τάφοι με πήλινα αγγεία και ένα εδώλιο γυναίκας, σφραγίδες από ελεφαντόδοντο και στεατίτη και σκαραβαίους. Σε λόφο 200μ. από το χωριό ανασκάφηκαν πήλινα μινωικά λάρνακες και όστρακα και ταφικά κτίσματα, λείψανα γεωμετρικής οικίας και οστράκων κ.ά. Επίσης βρέθηκαν τέσσερις θαλαμοειδείς και δύο λακκοειδείς τάφοι με κεραμική και άλλα μικρά ευρήματα μεταγενέστερης περιόδου (1300-1200 π.Χ.).

Καρτερός: Η γονιμότατη κοιλάδα του Καρτερού λεγόταν στην αρχαιότητα Ομφάλιον πεδίον γιατί, σύμφωνα με τη μυθολογία, εδώ έπεσε ο ομφαλός του Δία-νηπίου, όταν τον μετέφεραν οι Κουρήτες από το Δικταίο Άνδρο όπου γεννήθηκε, για να τον κρύψουν και να τον σώσουν από τον πατέρα του, τον Κρόνο.

Παλαιόχωρα: Κηρύχθηκε αρχαιολογική η ζώνη γύρω από το λόφο «Παλαιόχωρα» η οποία ορίζεται ως εξής: ανατολικά από τη νοητή γραμμή σε απόσταση 300μ. από την Έπαυλη των Κρίνων και κάθετα από τον άξονα της εθνικής οδού δυτικά από τη νοητή γραμμή σε απόσταση 500μ. από το Βωμό του Διός Θενάτα και κάθετα προς τον άξονα της εθνικής οδού.

Ανώπολη: Στο δρόμο από Ανώπολη προς Καινούργιο Χωριό ανασκάφηκε Μεσομινωικός τάφος λαξευμένος σε κούσκουρα. Μέσα στον τάφο βρέθηκε μικρό πιθάρι και μέσα σε αυτό ο σκελετός ανθρώπου με τα μέλη μαζεμένα και το κεφάλι στον πάτο του πιθαριού. Τάφοι βρέθηκαν και σε άλλες τοποθεσίες στην περιοχή της Ανώπολης, καθώς και αγγεία περιόδου 1300 - 900 π.Χ. ορισμένα εκ των οποίων σήμερα εκθέτονται στο Μουσείο Ηρακλείου.

Γούβες: Στην τοποθεσία Συκιά Γουβών βρέθηκε θαλαμοειδής τάφος με πήλινες λάρνακες και κεραμικά περιόδου 1300-1200 π.Χ. Επίσης, στις τοποθεσίες Σγούρου Μετόχι στην παραλία των Γουβών, στα 500μ. από την ακτή της περιοχής του Προφήτη Ηλία, στην τοποθεσία Συκιά, Αποσελέμης, Μαυριανώ, Άσπρογας έχουν βρεθεί διάφορα νεολιθικά λείψανα τειχών, όπως λάρνακες, τάφοι κ.λπ.

Βάθεια: Στις τοποθεσίες Καμίνια, Ρίζα, Αγία Αικατερίνη, Σώπατα και σε άλλα σημεία της Άνω και Κάτω Βάθειας έχουν βρεθεί τάφοι θολωτοί, θαλαμοειδείς με λάρνακες και κεραμικά αγγεία περιόδου 1300-1200 π.Χ. Ειδικά στην Άνω Βάθεια ανακαλύφθηκε πήλινη λάρνακα, κύπελλο και λείψανα τριών νεκρών.

Καλό Χωριό: Στην τοποθεσία Μαζά του οικισμού βρέθηκαν αρχιτεκτονικά λείψανα πρωτογεωμετρικής περιόδου (1050 – 900π.Χ.), καθώς και κεραμική, λίθινα εργαλεία και πήλινα ειδώλια. Επίσης στην ευρύτερη περιοχή βρέθηκε αγγείο περιόδου 1300-1200 π.Χ., καθώς και αμφορέας περιόδου 1200-1125 π.Χ. που εκτίθεται σήμερα στο μουσείο Ηρακλείου.

Σκοτεινό: Στην ευρύτερη περιοχή του οικισμού βρέθηκε τεμάχιο πήλινης λάρνακας καθώς και όστρακα γεωμετρικής περιόδου (900 - 700π.Χ.).

Νήσος Ντία: Το νησί βρίσκεται στα βόρεια της Κρήτης και το νότιο λιμάνι του χρησιμεύει για την προσάραξη των πλοίων που λόγω καιρικών συνθηκών δεν μπορούν να προσαράξουν στο λιμάνι του Ηρακλείου. Το έδαφος στη Ντία είναι ομαλό και μικρές εκτάσεις μπορούν να καλλιεργηθούν. Τα τελευταία χρόνια οι εκτάσεις αυτές περιφράσσονται και δεντροφυτεύονται από το Δασαρχείο. Στα βορειοδυτικά της βρίσκονται άλλα δύο μικρά νησάκια, το Γλαρονήσι και η Πεταλίδα. Είναι κηρυγμένος αρχαιολογικός χώρος το νησί, καθώς και η θαλάσσια ζώνη από τις ακτές του μέσου πλάτους πεντακοσίων μέτρων. Η κήρυξη έχει σκοπό την προστασία και ανάδειξη των σημαντικών διάσπαρτων ορατών ή γνωστών χερσαίων και ενάλιων αρχαιοτήτων που περιλαμβάνονται σε αυτήν όπως το προϊστορικό τείχος στη Χερσόνησο του Αγίου Γεωργίου.

Σπήλαιο της Αγίας Παρασκευής ή Σκοτεινό (Σκοτεινό Γουβών): Στην περιοχή των Γουβών, κοντά στο χωριό Σκοτεινό και σε υψόμετρο μόλις 220μ. βρίσκεται το σπήλαιο της Αγίας Παρασκευής. Όπως ο Λαβύρινθος της Γόρτυνας, έτσι και το Σκοτεινό, συνδέθηκε με το μινωικό Λαβύρινθο. Το όνομά του πήρε από την Αγία Παρασκευή, εκκλησάκι της οποίας είναι κτισμένο δίπλα από την είσοδό του. Έχει συνολικό μήκος περίπου 126μ. και η διάμετρος των αιθουσών του κυμαίνεται από 8 έως 50 μέτρα. Στο σπήλαιο βρέθηκαν όστρακα της Υστερομινωικής εποχής, ένα μεγάλο αγγείο και άλλα που, σύμφωνα με μια υπόθεση, τοποθετούνται χρονολογικά στην υπονεολιθική εποχή. Η χρήση του χώρου συνεχίζεται αδιάκοπα μέχρι τις ημέρες μας, λειτουργώντας πλέον ως χώρος συνάθροισης και διοργάνωσης πανηγυριών.

Ανισαράς: Στη θέση αυτή σώζονται λείψανα ρωμαϊκών κυρίως χρόνων και κτιριακά μινωικά λείψανα.

Μονή Κερά Ελεούσα: Στην περιοχή του οικισμού Χαρασό βρίσκεται η Μονή Κερά Ελεούσα μεταβυζαντινής περιόδου. Η Μονή έχει κηρυχθεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο για την ιστορική και αρχαιολογική της αξία. Η ζώνη προστασίας του ορίζεται χίλια μέτρα από τα όρια των εξωτερικών βοηθητικών εγκαταστάσεων του μνημείου.

Δημοτική Ενότητα Επισκοπής

Η περιοχή της Επισκοπής, κατά τη μινωική περίοδο, υπαγόταν στην επικράτεια της πρωτεύουσας Κνωσού. Η γειτνίαση της περιοχής του Δήμου Επισκοπής με τα δυο μεγάλα μινωικά κέντρα, την Κνωσό και τις Αρχάνες, ίσως είναι ο λόγος που δεν αναπτύχθηκε εδώ ένα μείζον κέντρο. Είναι όμως βέβαιο ότι υπήρχαν τουλάχιστον τρεις μεσαίου μεγέθους μινωικοί αγροτικοί οικισμοί. Ο μεγαλύτερος ίσως ήταν στην Κεφάλα, όπου εντοπίστηκαν και ανασκάφτηκαν μερικώς κάποια τμήματα του οικισμού με πλακόστρωτο δρόμο και τμήματα σπιτιών. Τη βεβαιότητα για την ύπαρξη και άλλων αγροτικών οικισμών, ιδίως τους τελευταίους τρεις αιώνες της μινωικής εποχής, πιστοποιεί περισσότερο ακόμη η ύπαρξη των λαξευτών τάφων της εποχής Στις επόμενες ιστορικές περιόδους, η κατοίκηση στην περιοχή, συνεχίστηκε. Τέλος η περιοχή κατοικήθηκε και στην ύστερη βυζαντινή εποχή. Η Επισκοπή ήταν κεφαλοχώρι στα υστεροβυζαντινά χρόνια και στην ενετοκρατία με μεγάλο πληθυσμό. Τα ερείπια των παλιών μοναστηριών (Κερά Λημνιώτισσα, Άγιος Γεώργιος στις Χοχλακιές, Χριστός και Αγία Τριάδα στην Επισκοπή) μαρτυρούν την ένταση της θρησκευτικής δραστηριότητας. To 1952 στη θέση Κάμπος ανασκάφηκε λαξευτός τάφος, όπου βρέθηκε κιβωτιόσχημη λάρνακα. Στη θέση Καλυβότοπος βρέθηκε άλλος τάφος, με δύο κιβωτιόσχημες λάρνακες με κτερίσματα, ξυράφι, μαχαίρι και χάλκινο σκύφο, όπως επίσης και πήλινα αγγεία. Κοντά στη βυζαντινή εκκλησία της Παναγίας στη θέση Κεφάλα βρέθηκαν άλλοι τάφοι της τρίτης υστερομινωικής περιόδου και στη θέση Μαλαθρέ μικρός λαξευτός τάφος των ΥΜ ΙΙΙβ χρόνων. Λαξευτοί τάφοι βρέθηκαν και στη θέση Παλιάλωνα των Σταμνών αλλά και νότια του χωριού αυτού. Οι αρχαιολόγοι υποθέτουν ότι υπήρχε εκεί ο οικισμός Ίσταμνος.

Καινούργιο Χωριό: Πρόκειται για χαρακτηρισμένο παραδοσιακό οικισμό. Το χωριό αναφέρεται στις ενετικές απογραφές. Το 1583 στον Καστροφύλακα με την ονομασία Chienurio Chorio με 134 κατοίκους. Στην ίδια πηγή αναγράφεται και ο οικισμός Γάλυπε, ως Galipe, με 295 κατοίκους. Στα τέλη του 14ου αιώνα αποτελεί φέουδο της Ενετής Rosa Sagredo, ενώ στα τελευταία χρόνια της Ενετοκρατίας περιέρχεται στη Ενετοκρητική οικογένεια Φώσκολου, εκ της οποίας εικάζεται ότι ήταν και ο συγγραφέας της κωμωδίας "Φορτουνάτος", Αντώνιος Μάρκος Φώσκολος (1597-1662). Σήμερα σώζεται η οχυρωματική κατοικία – πύργος που ανήκε στον Ανδρέα Φώσκολο. Επίσης σώζονται ενετικά πατητήρια οίνου, από τα μεγαλύτερα της Κρήτης. Ο οικισμός διαθέτει σημαντικής αρχιτεκτονικής κτίσματα.

Ιστορικοί Χώροι και Μνημεία στη Δ.Ε. Επισκοπή

• Άγιος Απόστολος- Ανασκάφτηκε το 1935 ένας μινωικός λαξευτός τάφος.
• Αλωνάκι Ποταμού- Στην τοποθεσία αυτή, δυτικά από την Επισκοπή, ανασκάφτηκαν φτωχοί λαξευτοί μινωικοί τάφοι. Στην ίδια θέση εντοπίστηκαν και κτίρια ρωμαϊκών χρόνων.
• Άη Λιάς - Περισυλλέχτηκε ένας αρύβαλλος γεωμετρικών χρόνων και μια χάλκινη αξίνα.
• Καβούσι - Στη θέση αυτή, όπου ανασκάφτηκαν κατά καιρούς γεωμετρικοί τάφοι,
• Καλύβες - Στη θέση αυτή εντοπίστηκε, αλλά δεν ανασκάφτηκε, μεγάλο μινωικό κτίριο, που πιθανόν ήταν μια αγρέπαυλη της νεοανακτορικής περιόδου.
• Καλυβότοπος - Και εδώ ανασκάφτηκε το 1952 ένας καλά διατηρημένος λαξευτός τάφος με δρόμο της τελευταίας μινωικής περιόδου (ΥΜ ΙΙΙ, 1400-1100 π.Χ.).
• Κάμπος - Ανασκάφτηκε το 1952 μικρός και πτωχός λαξευτός τάφος της τελευταίας μινωικής περιόδου (ΥΜ ΙΙΙ, 1400-1100 π.Χ.).
• Κεφάλα - Δίπλα στη μικρή εκκλησία της Παναγίας ανασκάφτηκαν λαξευτοί τάφοι της τελευταίας μινωικής περιόδου (ΥΜ ΙΙΙ, 1400-1100 π.Χ.) σε συστάδες με ορθογώνιους και κυκλικούς θαλάμους. Στην ίδια τοποθεσία, κοντά στους τάφους εντοπίστηκε τμήμα του μινωικού συνοικισμού με πλακόστρωτο δρόμο και τμήματα κτιρίων. Είναι ο οικισμός στον οποίο ανήκαν οι τάφοι. Τέλος στην ίδια τοποθεσία ανασκάφτηκαν υπόγειες αποθήκες (σιροί) των ύστερων βυζαντινών χρόνων.
• Μαλαθρέ - Εδώ ανασκάφτηκε το 1951 ένας μινωικός λαξευτός τάφος (ΥΜ ΙΙΙ περίοδος, 1400-1100 π.Χ.) με τετραγωνικό θάλαμο λαξευμένο με επιμέλεια και με δρόμο που είχε σκαλοπάτια. Το 1961 ανασκάφτηκε ΥΜ ΙΙΙ μινωικός λαξευτός τάφος.
• Μαρκαβούσα - Εδώ ανασκάφτηκε το 1916 ένας μινωικός λαξευτός τάφος.
• Χριστός - Ανασκάφτηκαν μινωικοί και γεωμετρικοί τάφοι κοντά στο χωριό και μεγάλος ΥΜ ΙΙΙ λαξευτός τάφος με οχτώ σαρκοφάγους.
• Κρύγια Βρύση - Εντοπίστηκε νεοανακτορικό μινωικό οικοδόμημα. Επίσης μινωικοί λαξευτοί τάφοι με λάρνακες.
• Σταμνιοί - Νότια από το χωριό. Ανασκάφτηκαν γεωμετρικές ταφές.
• Αγία Αικατερίνη - Ανάμεσα στη Κάτω Βάθεια και τους Σταμνιούς βρέθηκε πήλινη λάρνακα μινωικών χρόνων.
• Παλιάλωνα - Εδώ ανασκάφτηκαν το 1952 και το 1956 λαξευτοί τάφοι της τελευταίας μινωικής εποχής (ΥΜ ΙΙΙ, 1400-1100 π.Χ.).
• Αϊτάνια - Γρίδια. Γεωμετρικός λαξευτός τάφος.
• Πατέλα - Πιθανή θέση μινωικής αγροικίας.
• Φονιάς - Τάφος των γεωμετρικών χρόνων

Ιεροί Ναοί

Επισκοπή

• Κερά Λημνιώτισσα: Ο ναός ήταν καθολικό ενός γυναικείου μοναστηριού, που ιδρύθηκε στη μέση βυζαντινή περίοδο (ίσως στον 12^ο αιώνα). Από τη Μονή αυτή σώζεται μόνο το καθολικό, που αναστηλώθηκε τις τελευταίες δεκαετίες. Είναι σταυροειδής μονόκλιτη εκκλησία με τρούλο – που έχει καταπέσει - και σώζει τοιχογραφίες σε δυο στρώματα, από τα οποία το παλιότερο ανήκει στον 12^ο αιώνα και το νεώτερο στις αρχές του 15^ου αιώνα. 
• Άγιος Ιωάννης: Η εκκλησία διατηρεί μερικές αξιόλογες τοιχογραφίες.
• Αγία Τριάδα: Η εκκλησία ήταν καθολικό διαλυμένου μετοχιού της Μονής Αγκαράθου.
• Άγιος Γεώργιος στο Τουπάκι: Η εκκλησία ήταν καθολικό διαλυμένου μετοχίου της Μονής Αγκαράθου. Οικοδομήθηκε, κατά την κτητορική επιγραφή, το 1601.
• Μεταμόρφωση του Σωτήρα: Η εκκλησία βρίσκεται κοντά στο παλιό Σχολαρχείο, 500 μέτρα έξω από το χωριό. Έχει επιγραφή με χρονολογία  τον 17^ο αιώνα. 
• Άγιος Νικόλαος: Θεωρείται από τις πιο παλιές εκκλησίες του χωριού. Οι τοιχογραφίες της είναι κατεστραμμένες.
• Φανερωμένη: Αναφέρεται με χρονολογία τα μέσα του 17^ου αι (1642).

Αϊτανια

• Εκκλησίες με αρχαιολογικό και ιστορικό ενδιαφέρον στην περιοχή του χωριού είναι τα Εισόδια της Θεοτόκου και ο Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος.

Καινούργιο Χωριό

• Παναγία Αγιοδεικτιανή ή Δεικτιανή: Η εκκλησία σώζει κατεστραμμένες τοιχογραφίες. Εδώ βρισκόταν ο οικογενειακός τάφος της οικογένειας των Φώσκολων .
• Άλλες εκκλησίες με αρχαιολογικό και ιστορικό ενδιαφέρον στο χωριό είναι η Αγία Αναστασία και ο Άγιος Αντώνιος.

Γαλιπε

• Άγιος Νικόλαος: Σώζει ένα ανάγλυφο στέμμα του 15^ου αιώνα

Σγουροκεφαλι

• Άγιος Νικόλαος: Είναι αναστηλωμένη και διατηρεί ίχνη τοιχογραφιών.

Σταμνιοί

• Εκκλησίες με αρχαιολογικό και ιστορικό ενδιαφέρον και με υπολείμματα τοιχογραφιών στο χωριό είναι: η  Μεταμόρφωση του Σωτήρα, η Αγία Παρασκευή, ο Άγιος Γεώργιος και ο Άγιος Βλάσιος.

Γαλύφα

• Εκκλησίες με υπολείμματα τοιχογραφιών και με αρχαιολογικό και ιστορικό ενδιαφέρον στο χωριό είναι: η Αγία Παρασκευή, ο Άγιος Δημήτριος, η Μεταμόρφωση του Σωτήρα, ο Άγιος Νικήτας και ο Άγιος Παντελεήμονας

Χοχλακιές

• Άγιος Γεώργιος - Αναφέρεται ως μετόχι της Μονής Αγκαράθου:  Έχει ίχνη τοιχογραφιών. Κοντά στην εκκλησία σώζεται μια θολωτή δεξαμενή της ενετοκρατίας για τη συλλογή όμβριων νερών, που έχει μετασκευασθεί σε δωμάτιο. Ακόμη σώζονται ερείπια κελιών.

Δημοτική Ενότητα Χερσονήσου

Το Λιμάνι Χερσονήσου είναι ένας από τους αρχαιότερους οικισμούς της Κρήτης με ευρήματα από τους μινωικούς χρόνους. Στην ευρύτερη περιοχή βρέθηκαν οικήματα µε μινωικούς πίθους και ιδιότυπα σκεύη όμοια µε κέρνους (θέση Ανισαράς, δυτικά του σημερινού Λιµένος Χερσονήσου). Η μακρά ιστορία του τόπου έχει αφήσει τα αποτυπώματά της σε πολλά σημεία της περιοχής, φέρνοντας στην επιφάνεια ευρύματα από σημαντικά έργα της ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής, όπως το υδραγωγείο, το θέατρο, την ακρόπολη και τη νεκρόπολη.  

Στην Δ.Ε. Χερσονήσου εντοπίζονται και σημαντικά θρησκευτικά μνημεία. Ο ναός της «Παναγίας της Γκουβερνιώτισσας» στις Ποταμιές ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο του ελεύθερου σταυρού με τρούλο και αποτελεί το καθολικό μονής της περιόδου της Ενετοκρατίας. Στο Πισκοπιανό, εξωτερικά του νότιου τοίχου του ναού της Παναγίας, που είναι κτίσμα του 19^ου αιώνα, σώζεται ο νότιος τοίχος ενός μικρού καμαροσκεπούς ναού με υπολείμματα τοιχογραφιών. Στην ίδια περίοδο πρέπει να ενταχθεί ο ναΐσκος που ενσωματώθηκε ως ιερό στην εκκλησία του Αγίου Βασιλείου στο Κουτουλουφάρι, κτίσμα του 19^ου αι. Στο μικρό ακρωτήριο Άγιος Γεώργιος που βρίσκεται δυτικά του Λιμένα Χερσονήσου προς τον Ανισαρά υπάρχει μικρός, δίκλιτος και διμάρτυρος καμαροσκεπής ναός. Το βόρειο κλίτος του είναι αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο, με το όνομα του οποίου είναι σήμερα γνωστός ο ναός. Κατά την περίοδο της ενετοκρατίας ιδρύθηκε Μονή αφιερωμένη στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, στα μισά της απόστασης Πισκοπιανού και Χερσονήσου. Σήμερα σώζεται μόνο το Καθολικό, ενώ ο υπόλοιπος χώρος έχει μετατραπεί σε νεκροταφείο της Χερσονήσου.

Δημοτική Ενότητα Μαλίων

Τα Μάλια έχουν πολύ μεγάλη ιστορία που ξεκινάει από τους Νεολιθικούς ακόμα χρόνους και κορυφώνεται την Μινωική περίοδο, όταν τα Μάλια ήταν μια από τις σημαντικότερες πόλεις της Κρήτης με το τρίτο μεγαλύτερο σε μέγεθος μινωικό ανάκτορο. Πρόκειται για ένα ανάκτορο με επιβλητικές διαστάσεις, περίπλοκο σχέδιο και με πολλές λεπτομέρειες. Τα περισσότερα ορατά ερείπια είναι της Νεοανακτορικής εποχής (17^ος-15^ος αιώνας π.Χ.). Έξω από την περιοχή του ανακτόρου κοντά στη ακτή, βορειοανατολικά του ανακτόρου, ανασκάφηκε η μεγάλη Παλαιοανακτορική νεκρόπολη με σημαντικότερο κομμάτι το μεγάλο ταφικό συγκρότημα στη θέση «Χρυσόλακκος» στο οποίο βρέθηκε το περίφημο χρυσό κόσμημα με τις δυο μέλισσες, σύμβολο γονιμότητας που φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου.